سپتوم (Septum) و لاینر (Liner) قلب تپنده بخش اینجکتور در دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) هستند. این دو قطعه مصرفی، نقش کلیدی در کیفیت تزریق، حفظ یکپارچگی سیستم و جلوگیری از آلودگی دارند. تعویض دیرهنگام آن‌ها می‌تواند منجر به مشکلات پیچیده و پرهزینه‌ای مانند نشت گاز، تغییر شکل پیک‌ها، ایجاد پیک‌های Ghost و حتی آسیب به ستون شود. شناخت نشانه‌های فرسودگی و اجرای یک برنامه تعویض پیشگیرانه، ساده‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین راه برای حفظ سلامت دستگاه است. این مقاله به شما می‌آموزد که چگونه زمان تعویض را تشخیص داده و آن را به درستی انجام دهید.

تشخیص بصری فرسودگی: سپتوم سوراخ‌دار و لاینر آلوده در مقابل نمونه‌های نو و تمیز

بخش اول: سپتوم (Septum) – درپوش سیلیکونی اینجکتور

سپتوم یک دیافراگم سیلیکونی است که مسیر ورود سوزن را آب‌بندی می‌کند و پس از هر تزریق باید خود را ترمیم کند.

نشانه‌های واضح فرسودگی و نیاز به تعویض سپتوم:

1. افزایش فشار اولیه (Column Head Pressure):
   • مشاهده: فشار سیستم در حالت ساکن (بدون تزریق) به طور پیوسته بالاتر از حد نرمال است یا پس از تنظیم مجدد دوباره افزایش می‌یابد.
   • دلیل: سوراخ‌های ریز (میکرولیژ) روی سپتوم باعث نشت آرام گاز حامل می‌شوند و سیستم برای جبران آن، فشار را بالا می‌برد.
2. تست نشتی مثبت:
   • مشاهده: هنگام اسپری کردن محلول نشت‌یاب روی سپتوم، حباب‌های کوچک و پیاپی تشکیل می‌شود.
   • دلیل: سوراخ‌های ریز مسیری برای خروج گاز و ورود محلول نشت‌یاب فراهم می‌کنند.
3. پیک‌های Ghost یا نویز پس‌زمینه:
   • مشاهده: ظهور پیک‌های کوچک و ناشناس، اغلب در زمان بازداری کوتاه، حتی در تزریق بلانک.
   • دلیل: ترک‌خوردگی یا تخریب سپتوم باعث می‌شود پلاستی‌سایزرها (مواد نرم‌کننده) یا ذرات ریز سیلیکون وارد جریان گاز شده و در دتکتور شناسایی شوند.
4. مقاومت زیاد در برابر ورود سوزن:
   • مشاهده: سوزن تزریق به سختی وارد سپتوم می‌شود یا هنگام بیرون آمدن صدای «پاپ» می‌دهد.
   • دلیل: سپتوم سفت و شکننده شده و خاصیت ارتجاعی خود را از دست داده است.
5. تعداد تزریق بالا:
   • قانون کلی: حتی در صورت عدم مشاهده علائم فوق، سپتوم باید پس از ۵۰ تا ۲۰۰ تزریق (بسته به دمای اینجکتور و ضخامت سپتوم) تعویض شود.

بخش دوم: لاینر (Liner) – محفظه شیشه ای تبخیر

لاینر فضایی است که تبخیر و اختلاط نمونه با گاز حامل در آن رخ می‌دهد.

نشانه‌های واضح آلودگی یا خرابی لاینر:

1. پیک‌های دنباله‌دار (Tailing) یا کاهش کارایی:
   • مشاهده: پیک‌های ترکیبات قطبی (مثل الکل‌ها، اسیدها) به شدت دنباله‌دار می‌شوند.
   • دلیل: لایه فعال (سیلان) روی سطح داخلی لاینر از بین رفته و سایت‌های جذبی فعال شیشه نمایان شده‌اند.
2. پیک‌های Ghost یا Carryover:
   • مشاهده: مشاهده پیک‌های نمونه‌های قبلی در تزریق‌های بعدی یا پیک‌های ناشناس.
   • دلیل: تجمع باقی‌مانده نمونه‌های غیرفرار، ذرات یا محصولات تجزیه حرارتی در کف لاینر یا روی پکینگ شیشه‌ای.
3. پیک‌های دوتایی (Split Peaks):
   • مشاهده: یک پیک به دو بخش مجزا تقسیم می‌شود.
   • دلیل: طراحی نادرست لاینر (مثلاً استفاده از لاینر اسپلیت برای تزریق اسپلیتلس)، شکستگی پکینگ یا وجود دو مسیر جریان.
4. کاهش قابل توجه حساسیت:
   • مشاهده: کاهش عمومی ارتفاع همه پیک‌ها.
   • دلیل: آلودگی شدید لاینر می‌تواند بخشی از نمونه را به دام انداخته یا آن را تجزیه کند.
5. بررسی بصری (مهم‌ترین روش):
   • لاینر را خارج کنید. وجود ذرات سیاه (کربن)، رسوبات سفید یا زرد رنگ، یا خراش و ترک روی شیشه، نشانه قطعی نیاز به تعویض یا سیلانایز کردن مجدد است.

پروتکل ایمن تعویض سپتوم و لاینر

1. خاموش کردن جریان گاز و سرد کردن اینجکتور: ابتدا جریان گازهای اینجکتور را قطع کرده و اجازه دهید دمای آن به زیر ۷۰°C برسد.
2. باز کردن درب اینجکتور و خارج کردن قطعات: درب اینجکتور را باز کرده، سپتوم قدیمی را با انبر مخصوص خارج کنید. سپس نگهدارنده لاینر (Septum Nut/Retainer) را باز کرده و لاینر را به دقت با انبر لاینر بیرون بیاورید.
3. تمیزکاری و بازرسی: محفظه اینجکتور را با هوای فشرده تمیز کنید. واشر (Ferrule) بالای ستون را بررسی کرده و در صورت فرسودگی تعویض کنید.
4. نصب لاینر جدید:
   • از لاینر با طراحی (حجم، نوع) متناسب با روش تزریق خود استفاده کنید (اسپلیت/اسپلیتلس/کلد انجکشن).
   • لاینر نو را می‌توانید قبل از نصب، سیلانایز کنید (Silanization) تا سطح آن غیرفعال شود. این کار مخصوصاً برای آنالیز ترکیبات قطبی حیاتی است.
   • لاینر را با دقت و بدون ایجاد فشار در محل خود قرار دهید.
5. نصب سپتوم جدید:
   • سپتوم جدید را (ترجیحاً از نوع با دمای بالا و عمر طولانی) در جای خود قرار دهید.
   • نگهدارنده سپتوم (Septum Nut) را فقط به اندازه‌ای سفت کنید که نشتی را بگیرد. سفت کردن بیش از حد باعث تغییر شکل سریع سپتوم می‌شود.
6. بستن درب و تست نشتی: درب اینجکتور را ببندید. جریان گاز را برقرار کرده و قبل از گرم کردن اینجکتور، یک تست نشتی کامل روی تمام نقاط، به ویژه اطراف سپتوم انجام دهید.
7. Conditioning اولیه: اینجکتور را تا دمای کاری گرم کنید و اجازه دهید حداقل ۳۰-۶۰ دقیقه در آن دما بماند تا بخارات احتمالی از لاینر و سپتوم جدید پاک شود.

برنامه پیشگیرانه نگهداری توسط پرتوشار

برای اطمینان از عملکرد بهینه، پیشنهاد می‌شود:

• ثبت دفترچه Log: تاریخ و تعداد تزریق پس از هر تعویض سپتوم و لاینر را ثبت کنید.
• بازرسی بصری هفتگی لاینر: به ویژه پس از تزریق نمونه‌های کثیف یا با ماتریکس سنگین.
• تست فشار اولیه روزانه: ساده‌ترین روش برای نظارت بر سلامت سپتوم.
• انجام سرویس دوره‌ای: خدمات دوره‌ای شرکت پرتوشار شامل بررسی کامل اینجکتور، تعویض قطعات مصرفی، سیلانایز کردن لاینر‌های موجود و تست نشتی با تجهیزات پیشرفته می‌شود تا از بروز مشکلات پرهزینه جلوگیری کند.

تعویض به موقع این قطعات ساده، از بروز مشکلات پیچیده و تعمیرات گران‌قیمت جلوگیری می‌کند. در صورت مشاهده علائم فوق یا نیاز به راهنمایی برای انتخاب نوع مناسب سپتوم و لاینر برای کاربرد خاص خود، کارشناسان پرتوشار آماده ارائه مشاوره و خدمات هستند.

حرف آخر متخصصان پرتوشار:
«سپتوم و لاینر، قربانیان خاموش اینجکتور GC هستند. منتظر بروز مشکل جدی نباشید. همیشه یک ست یدکی از سپتوم و لاینر سیلانایز شده آماده داشته باشید. یک تعویض ساده ۱۰ دقیقه‌ای می‌تواند از روزها دردسر و هزینه‌های غیرمنتظره برای تعمیر دستگاه جلوگیری کند. به حس چشمان و داده‌های کروماتوگرام خود اعتماد کنید.»